============
نویسنده : Sally Phillips
ترجمه : محسن جوزی
=============
پیانو چگونه کوک میشود ؟ آیا کوک پیانو کار دشواری است ؟
برای کسانی که از این فن اطلاعی ندارند، کوک پیانو اغلب امری ساده به نظر می‌رسد ولی این تصور به هیچ عنوان درست نیست. با در نظر گرفتن تعداد بالای گوشی ها (در حدود ۲۰۰ عدد ــــ البته بسته به مدل و نوع پیانو ممکن است تعداد گوشی ها بیشتر یا کمتر باشد)، کشش بسیار بالای سیمها، سفتی گوشی‌ها و مقاومت آنها در مقابل نیروی چرخش و در نهایت مقاومت سیم در مقابل سر خوردن در نقاطی که با صفحه چدنی در ارتباط است، کوک پیانو کاری پیچیده و دشوار است. تمامی این عوامل اگرچه فرآیند کوک کردن را دشوار میکنند، ولی وجود آنها جهت حفظ کوک پیانو برای مدتی قابل قبول با در نظر گرفتن میزان استفاده و شرایط محیطی پیانو کاملا الزامی است.
یکی دیگر از چیزهایی که کوک کردن پیانو را دشوارتر میکند استفاده از لوپ(پیچش) سیم ها در طراحی پیانوهای مدرن است. در این طراحی، هر رشته سیم فولادی در قسمت صداهای زیر (راست) پیانو برای دو سیم استفاده میشود. در واقع یک سیم فولادی با پیچانده شدن به دور یک زائده فلزی به دو گوشی مختلف متصل میشود. این دو سیم گاهی برای یک نت و گاهی برای دو نت با نیم پرده اختلاف مورد استفاده قرار می‌گیرد. زمانی که سیم برای دو نت مجاور مورد استفاده قرار می‌گیرد به این معنا هست که هریک از دو قسمت سیم تحت کشش متفاتی از قسمت دیگر قرار دارد. از آنجاییکه هر دو قسمت سیم مستعد اعمال یک کشش ثابت هستند، استفاده از سیستم لوپ و اعمال کشش‌های متفاوت به دو قسمت سیم شرایط را برای ایجاد یک کوک پایدار دشوار میکند.
هر سیم به دور یک زائده فلزی می‌چرخد و به دو گوشی متصل میشود
علاوه بر موانع فیزیکی، وجود برخی دشوار‌ی‌های آکوستیکی نیز سختی فرآیند کوک کردن را دوچندان میکند. یونانیان باستان اولین کسانی بودند که به تناقض متداول در سازهای با کوک ثابت پی بردند. این مشکل به این صورت است که در یک اُکتاو درست (perfect) نمی‌توان تمامی فواصل ــــ سوم‌ها، چهارم ها، پنجم ها، ششم ها و ... ـــ‌ــــ درون آن را به شکل خالص (Pure) کوک کرد. با کمی کوچکتر کردن(narrowing) و یا بزرگتر کردن(expanding) این فواصل ــــ که به اصطلاح tempering نامیده میشود ـــ‌ــــ می‌توان آنها را درون اُکتاو جای داد. تکنسین کوک ابتدا یک temprament ـــــ یک اُکتاو در مرکز پیانو که تمامی ۱۳ نت آن به دقت به تناسب سایر نتها کوک شده است ـــــ ایجاد میکند و سپس تمامی اُکتاوهای بالا/پایین هر یک از نتهای temprament را به صورت اُکتاو خالص کوک میکند و با این‌کار این temprament را در تمامی اُکتاوهای پیانو کُپی میکند.
در واقعیت، به کار بردن عبارت «اُکتاو درست» از نظر علمی درست نیست. وقتی یک سیم ارتعاش میکند به غیر بسامد(فرکانس) اصلی، بسامدهای دیگری را نیز تولید میکند که از نظر ریاضی مضربی از بسامد اصلی سیم هستند که هارمونیک(harmonics) نامیده می‌شوند. به عنوان مثال اگر بسامد ارتعاش اصلی 100 هرتز باشد، بسامد هارمونیکهای آن به ترتیب 200, 300 , 400 و ... خواهد بود. دلیل این موضوع این است که به غیر از ارتعاش اصلی که در طول سیم رخ می‌دهد ارتعاشات دیگری نیز (در طول‌های متفاوت) همزمان با ارتعاش اصلی اتفاق می‌افتد.
یک سیم با طول ثابت به شکل‌های متفاوتی می‌تواند ارتعاش کند. در شکل بالا ۶ حالت مختلف ارتعاش که منجر به تولید ۶ هارمونیک اول در سیم میشود نشان داده شده است.
در واقعیت، فرکانس هارمونیک‌ها کمی بیشتر از فرکانس محاسبه شده است. فیزیکدانان این پدیده را inharmonicity می‌نامند. برای اینکه پیانو خوش صدا باشد تکنسین به هنگام کوک اُکتاوها را به گونه‌ای کوک میکند که فرکانس اُکتاوهای مختلف با هارمونیک نتهای اکتاوهای بم تر از آن مطابقت داشته باشد. در عین حال گوش انسان فرکانس نتهای زیر را کمی پایینتر از فرکانس اصلی‌شان می‌شنود. برای جبران این دو اثر، تکنسین مجبور است اُکتاوهای سمت راست را کمی بالاتر و اُکتاوهای سمت چپ پیانو را کمی پایینتر از فرکانس نظری کوک کند. این که چقدر اُکتاوها را بالاتر و یا پایینتر از فرکانس نظری‌شان کوک کنیم آمیزه‌ای از علم و هنر است. جالب است بدانید تکنسین های مختلف بسته به استعداد و حس زیبایی شناسی خود کوک‌های متفاوتی را بر روی یک پیانو ایجاد میکنند. به همین دلیل است که اغلب نوازندگان مشهور، کوک برخی از تکنسین‌ها را نسبت به بقیه ترجیح می‌دهند.
منحنی کوک پیانو ــــ در این شکل نحوه تغییر کوک نتهای مختلف پیانو برای جبران Inharmunicity نشان داده شده است.
برای کوک دقیق هر نت، تکنسین تست‌های شنیداری معینی را انجام می‌دهد. او باید به دقت به صدا گوش دهد تا بتواند صدای ضربات(beats) ناشی از اختلاف فرکانس دو سیم را بشنود و حتی تعداد تکرار این ضربات را در ثانیه اندازه بگیرد. بسته به فاصله‌ی مورد نظر گاهی لازم است تا تعداد ضربات به صفر میل کند و گاهی بر روی تعداد معینی تنظیم شود. در عین حال بسیاری از نتهای پیانو شامل چند سیم هستند که باید با یکدیگر هم‌کوک باشند. در واقع سیمهای یک نت باید بدون شنیده شدن هرگونه ضربه (Beatless) کوک شوند.
با در نظر گرفتن این مشکلات حالا می‌توانید قضاوت بهتری درباره‌ی فرآیند کوک داشته باشید. درست به همین دلیل، حرفه‌ای شدن در کار کوک نیازمند سالها تجربه و ممارست است.
کوک شامل چه چیزهایی نمیشود!
اغلب مشتریان زمانی که با کلیدهای گیرکرده، دمپرهای معیوب و قطعات شکسته مواجه می‌شوند با تکنسین کوک تماس می‌گیرند ولی فرآیند کوک پیانو تنها شامل تصحیح و تنظیم کشش سیمهای پیانو میشود و هیچ ارتباطی با رگلاژ، صداسازی(voicing)، تنظیم و رفع ایرادهای مکانیکی ساز ندارد. بنابراین لازم است مشتری و تکنسین پیش از شروع کار در مورد سایر ایرادات پیانو و هزینه رفع آنها با یکدیگر مذاکره کنند. البته مسائل بسیار کوچکی نظیر افتادن نوک مداد و یا اجسام کوچک لای کلید ها که رفع آن چند دقیقه بیشتر وقت نمی‌خواهد معمولا هزینه‌ای برای مشتری ندارد.
به هنگام تماس با تکنسین، او را از مدل و برند پیانو مطلع کنید. همچنین ارائه اطلاعات دیگری نظیر گرند یا دیواری بودن پیانو، آخرین تاریخ کوک، شرح مختصری از تعمیرات قبلی و همچنین مشکلات فعلی آن می‌تواند مفید باشد. این اطلاعات موجب میشود تا تکنسین در باره زمان مورد نیاز برای انجام کار و همچنین انتخاب ابزارهای مناسب تصمیم گیری بهتری داشته باشد.
بهترین زمانبندی برای کوک پیانو چیست؟
این یکی از سوالاتی است که مشتریان بسیار می‌پرسند. پاسخ این سوال ابتدا به میزان استفاده شما بستگی دارد. در شرایط خاص نظیر استودیوهای صدابرداری که دقت کوک پیانو از اهمیت بسیاری برخوردار است ممکن است نیاز باشد در یک روز یک یا چند بار پیانو کوک شود. در سالن‌های اجرا، پیانو پیش از تمرین و اجرا کوک میشود. در برخی اجراها لازم است پیانو در حد فاصل میان برنامه مجددا کوک شود.
برای پیانوهای خانگی، توصیه اغلب تکنسین ها این است که پیانو چندین بار در سال کوک شود. چرا که فرآیند از کوک خارج شدن پیانو بلافاصله پس از اتمام کوک آغاز میشود. عموما دفعات کوک پیانوهای خانگی به سطح نوازندگی و قطعات نواخته شده بر روی پیانو ، میزان پایداری ذاتی پیانو در حفظ کوک ، بودجه نوازنده، یکنواختی رطوبت و دمای محل نگهداری پیانو و مهارت تکنسین در ایجاد کوک پایدار بستگی دارد. در اغلب موارد دو یا سه بار کوک در سال برای استفاده عادی از پیانوهای خانگی کفایت میکند. این در حالیست که نوازندگان حرفه‌ای ممکن است ۴ تا ۶ بار در سال (و یا حتی بیشتر) پیانوی خانه‌ی خود را کوک کنند.
چرا پیانو کوک نگه نمیدارد؟
اولین چیزی که باید در نظر بگیریم شرایط فیزیکی پیانو است، چیزی که اغلب مشتریان نسبت به آن آگاه نیستند. ممکن است پیانو به دلیل عمر بالا و فرسودگی دچار مشکل شده باشد. عوامل مختلفی نظیر وجود قطعات و قسمتهای شکسته در پیانو به همراه برخی مشکلات دیگر ممکن است موجب ناتوانی پیانو در نگه داشتن کوک شود.
پین بلاک ــــــ پین بلاک صفحه‌ای از جنس چوب چند لایه است که در زیر فریم چدنی (در پیانوهای گرند در پیشانی ساز و در پیانوهای دیواری پشت قسمت فوقانی فریم چدنی) قرار دارد و گوشی‌های کوک (pins) را در سوراخهای خود به شکل بسیار محکم نگه میدارد. با گذشت زمان قطر این سوراخ‌ها به دلیل پوسیدگی و کاهش رطوبت چوب کمی افزایش می‌یابد و در نتیجه باعث میشود گوشی نتواند فشار کشش سیم را تحمل کند. همچنین ممکن است شکستگی‌هایی در سوراخ‌ها و یا بین لایه‌های پین بلاک ایجاد شود. بین بلاک شکسته و یا فرسوده مهمترین علت ساختاری برای عدم نگهداری کوک محسوب میشود.
پین بلاک آسیب دیده
فریم چدنی ــــــ فریم چدنی در کنار اسکلت چوبی پیانو وظیفه تحمل بار اصلی کشش سیمها را بر عهده دارد. در موارد بسیار نادر بروز شکستگی در فریم چدنی موجب میشود تا پیانو نتواند کوک را به درستی نگه دارد و جالب اینجاست که این مشکل تقریبا غیر قابل تصحیح است. این اتفاق عموما به دلیل طراحی معیوب و یا ریخته‌گری نامناسب فریم چدنی رخ می‌دهد. البته اعمال فشار و ضربات غیراصولی به پیانو در حین جابجایی (نظیر سقوط پیانو از ارتفاع) نیز می‌تواند موجب شکستگی فریم شود. به طور کلی شکستگی فریم بسیار نادر است و تکنسینهای پیانو در طول سالهای کاری خود ممکن است تنها چند بار با این مشکل روبرو شوند.
شکستگی فریم چدنی در یک پیانوی دیواری قدیمی
صفحه صدا(ساندبورد) ــــ ساندبورد صفحه‌ی نازک چوبی است که عموما از چوب صنوبر ساخته میشود و بخشی از آن زیر فریم چدنی قرار می‌گیرد. ارتعاش سیمها از طریق پل‌ها به صفحه‌ی صدا منتقل و تقویت میشود. صفحه صدا نیز ممکن است دچار شکستگی شود ولی بر خلاف تصور عموم، این شکستگی‌ها هیچ تاثیری در ثبات کوک پیانو ندارد.
شکستگی صفحه صدا در یک پیانوی گرند
پُل ها ـــــ پُل نوار ضخیمی از جنس چوب سخت است که به صفحه صدا چسبانده میشود تا ارتعاش سیمها را به صفحه صدا منتقل کند. سیم ها از روی پُل عبور میکنند و پین‌های روی پُل سیمها را بر روی پًل ثابت نگه میدارد. عمر بالای پُل و کم شدن تدریجی رطوبت چوب، ترک هایی را در اطراف پین‌ها ایجاد میکند که موجب شل شدن آنها میشود. به جز در مواردی که پُل به طور وخیم شکسته و از جای خود خارج شده باشد، شل بودن پین‌های پُل مشکلی در کوک پیانو ایجاد نمی‌کند. با این وجود شل بودن پین‌ها موجب میشود که سیم به درستی بر روی پل ثابت نشود و در نتیجه ارتعاش سیم با اختلال مواجه شود. در این حالت صدای سیم تغییر کرده و فرکانسهای پیچیده‌ای تولید میشود که در تداخل با سایر فرکانسها صداهایی را که اصطلاحا false beats نامیده می‌شوند ایجاد میکند. این صداهای اضافی موجب میشود تا سیم حتی زمانی که خیلی دقیق کوک شده باشد باز هم ناکوک شنیده شود.
شکستگی پُل
سیم ها ــــ بروز خستگی فلزی (metal fatigue)، زنگ زدگی، پوسیدگی، آسیب فیزیکی و هرگونه پاشیده شدن مایعات به روی سیم ها می‌تواند موجب شنیده شدن false beats (ٌصداهای بسیار ضعیفی که موجب میشود تکنسین نتواند صدای ضربه‌های اصلی را به درستی بشنود) و سایر بی‌نظمی‌های آکوستیکی در صدای ساز شود و در نتیجه فرآیند کوک ساز را دشوار و در نهایت دقت کوک را پایین بیاورد. به علت خستگی فلزی، سیم پیانوهای کنسرت تقریبا هر ۱۰ سال یک بار تعویض میشود. پیانوهای خانگی عموما هر ۲۵ سال نیاز به تعویض سیم دارند ولی کمتر شخصی این کار را برای پیانوی خانگی خود انجام می‌دهد!
به طور کلی، تغییرات فصلی در رطوبت هوا بزرگترین عامل به هم خوردن کوک در پیانوهای سالم و بدون مشکل محسوب میشود. تغییر رطوبت می‌تواند به مقدار بسیار جزئی اندازه صفحه صدا را کوچکتر و یا بزرگتر کند و همین تغییرات بر روی کشش سیمها تأثیر می‌گذارد. چنانچه تغییرات رطوبتی شدید باشد، میزان تغییر در کشش سیمها به قدری زیاد میشود که تکنسین مجبور میشود در هر بار کوک تغییر بسیار زیادی در کشش سیمها ایجاد کند. هر چقدر پیانو بیشتر از کوک خارج شده باشد به همان مقدار کوک بعدی ناپایدار خواهد بود. در چنین مواقعی معمولا تکنسین موضوع انحراف بیش از اندازه در کشش سیمها را به مشتری توضیح می‌دهد و به آنها توصیه میکند برای اینکه کوک پیانو پایدار بماند، یک یا دو هفته بعد مجددا آن را کوک کنند. اگر پیانو به طور مرتب و در فواصل معین کوک نشود تقریبا هیچ وقت کوک نخواهد بود! حتی پس از انجام هر بار کوک. زیرا با تغییرات شدیدی که تکنسین در کشش سیمها اعمال میکند تنها چند دقیقه بعد از کوک مجددا پیانو از کوک خارج میشود. من مشتریان بسیاری دارم که برای پایدار بودن کوک پیانو تقریبا هر ماه آن را کوک میکنند. پیانوهای مورد استفاده در کلاس و مدارس موسیقی معمولا ۲ تا ۳ بار در ماه کوک می‌شوند. پیانوهای مورد استفاده در سالن‌های کنسرت حتی اگر مورد استفاده قرار نگیرند هفته‌ای یکبار کوک می‌شوند تا کشش سیمها همیشه نزدیک به کوک اصلی حفظ شود. یکی از بهترین راه‌های تثبیت کوک پیانو استفاده از ابزار تنظیم رطوبت است. این ابزار در انواع مختلفی ساخته می‌شوند . برخی از آنها می‌توانند رطوبت کل خانه را تنظیم کنند. برخی فقط برای تنظیم رطوبت اتاق پیانو طراحی شده‌اند و برخی دیگر بر روی پیانو نصب شده و رطوبت فضای درون پیانو را تنظیم مي‌کنند.
برخلاف تصورات رایج، پیانوهای نو بیشتر از پیانوهای کارکرده نیاز به سرویس و مراقبت دارند. سیمها و صفحه صدای پیانوهای نو در چند سال اول استفاده بسیار ناپایدار است و مدتی طول می‌کشد تا به وضعیت پایدار برسند، به همین دلیل بهتر است هر سال ۴ تا ۶ بار کوک شوند. اغلب فروشندگان پیش از ارسال پیانو، آن را کوک میکنند و پس از ارسال نیز یک یا دوبار به صورت رایگان آن را کوک میکنند. بسته به تعداد دفعات کوک (چه در کارخانه و چه در محل فروشگاه) میزان پایداری کوک پیانو پس از فروش تغییر میکند. در اینجا نقش کوک‌های انجام شده پس از فروش بسیار مهم است. عدم کوک منظم پیانو در چند سال اول، فرآیند تثبیت کوک پیانو را به تأخیر می‌اندازد.
قیمت و کیفیت قطعات پیانو نیز نقش بسیاری در پایداری کوک آن دارد. سازندگان پیانو، با توجه به قیمت نهایی پیانو و سطح انتظارت مشتریان خود میزان کیفیت و پیچیدگی فرآیند ساخت پیانو را طرح‌ریزی میکنند. پیانوهای گرانقیمت و حرفه‌ای به دلیل استفاده از طراحی بسیار پیشرفته، مواد و قطعات مرغوب، به کارگیری استادکاران خبره و فرآیندهای پیچیده و مدرن ساخت نسبت به پیانوهای ارزانقیمت راحت‌تر کوک می‌شوند و ثبات کوک بهتری دارند. البته در سالهای اخیر با توسعه اتوماسیون در صنعت ساخت پیانو واستفاده از ماشین‌آلات مدرن این تفاوت در مقایسه با چند دهه قبل بسیار کاهش پیدا کرده ولی همچنان قابل لمس است.
آخرین عاملی که قصد دارم اشاره کنم مهارت مکانیکی تکنسین کوک است که نقش بسیار مهمی در پایداری کوک پیانو دارد. یکی از بزرگترین چالشهای بزرگ در کوک پیانو وجود کشش متفاوت بین بخش مرتعش و غیر مرتعش سیم است. وقتی تکنسین گوشی را میچرخاند و کشش سیم را افزایش و یا کاهش می‌دهد کشش بخش مرتعش سیم بیشتر از بخش غیر مرتعش آن تغییر پیدا میکند. اگر تکنسین پیانو را به همین حالت کوک کند پس از اتمام کوک چنانچه کلاویه با شدت نواخته شود کشش دو قسمت سیم با یکدیگر به تعادل می‌رسد و سیم مجددا از کوک خارج میشود. تکنسین برای تصحیح این موضوع بلافاصله بعد از تغییر کشش سیم، کلاویه را با شدت بسیار زیاد می‌نوازد تا فشار بین دو قسمت سیم را به تعادل برساند. یکی دیگر از مهارت‌های تکنسین پیانو اعمال چرخش بسیار ناچیز در گوشی‌های بسیار سفت است که برای رسیدن به کوک دقیق بسیار حیاتی است. چرا که در صورت نداشتن مهارت، به جای چرخاندن گوشی آن را دچار کشش میکند. گوشی کشیده شده بلافاصله به حالت قبل بازگشته و سیم از کوک خارج میشود.
یک تکنسین ماهر میداند که چگونه یک پیانوی گرانقیمت را طوری کوک کند که با تغییرات رطوبت، کشش اغلب سیمهای آن به مقدار مساوی بالا یا پایین برود و پیانو به مدت طولانی خوش صدا بماند. مدت زمان کوک پیانو توسط یک تکنسین ماهر عموما بین ۹۰ تا ۱۵۰ دقیقه می‌باشد. افراد غیر حرفه‌ای به دلیل نداشتن مهارت حتی ممکن است یک روز کامل را با پیانو مشغول باشند و به دلیل اعمال چرخش و کشش غیر اصولی به پین بلاک، در پایان کوکی غیر پایدار به شما تحویل می‌دهند. این رفتار غیر حرفه‌ای می‌تواند به پین بلاک پیانو آسیب جدی وارد کند.
مقایسه کوک با تیونر الکترونیکی و کوک با گوش
ابزارهای کوک الکترونیکی (Electronic tuning devices) در حال حاضر توسط بسیاری از تکنسین های ماهر، حتی آنهایی که توانایی کوک با گوش را دارند نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. بر خلاف گوش ما، ETD ها توانایی شنیدن چند صدا را به طور همزمان ندارند. این ابزارها نمی‌توانند فواصل و ضربه‌ها (beats) را بشنوند و یا دو سیم را به صورت هم فرکانس با یکدیگر کوک کند. به هنگام استفاده از ETD دیگر نیازی به ایجاد یک temprament در اُکتاو میانی نیست و تکنسین می‌تواند کار را با بم ترین نت پیانو آغاز کند و به ترتیب تا زیرترین نت پیش برود.
استفاده از ETD توسط یک تکنسین ماهر که توانایی کوک با گوش را دارد می‌تواند نتایج خارق‌العاده‌ای به همراه داشته باشد. البته دقت داشته باشید که استفاده از این ابزار به هیچ عنوان نمی‌تواند جایگزین مهارت‌های شنوایی تکنسین شود ولی به او اجازه می دهد تا با سرعت و دقت بیشتر، کارهای زمانبری نظیر بالابردن کوک را بدون نیاز به کوک مجدد اُکتاوهای مختلف انجام دهد. استفاده از ETD به تکنسین کمک میکند مدت زمان بیشتری را با خستگی کمتر کار کند و همچنین در محیط‌های پر سر و صدا که کوک با گوش کاری طاقت فرسا است کار خود را به درستی پیش ببرد.
برای کوک پیانوهای کنسرت و یا پیانوهای مورد استفاده در ضبط های استودیویی که دقت کوک اهمیت بسیاری دارد بهتر است از ETD استفاده شود. چرا که با تغییر دمای محیط، فرکانس دیاپازون تغییر میکند. این دقت به ویژه زمانی که قرار است پیانوی کنسرت با یک ارکستر همراهی کند از اهمیت بسیاری برخوردار است. چرا که اغلب پیانوهای کنسرت به هنگام همراهی با ارکستر در فرکانس بالاتری (۴۴۱ تا ۴۴۳ هرتز) نسبت به فرکانس مرجع (۴۴۰ هرتز) کوک می‌شوند( فرکانس ذکر شده برای چهارمین نت لاـــ A4 ــــ در پیانو است). در موسسات آموزشی که مجبور هستند دو یا چند پیانو را به طور همزمان مورد استفاده قرار دهند، به کمک ETD می‌توان کوک این پیانوها را بسیار شبیه به هم انجام داد. این شباهت نه تنها در کوک کلی ساز، بلکه در میزان کشیدگی اُکتاوها (Octave stretching) نیز امکانپذیر است.
