نحوه نوشتن هارمونی، صداسازی (voicing)، خط باس و نت نویسی برای اجرا به طور کامل در این مقالات مورد بحث قرار می گیرند. در عین حال به مفاهیم بنیادی موسیقی جَز نیز اشاره میشود. نتهای ارائه شده در تمرینات بسیار ساده در نظر گرفته شده اند به گونه ای که حتی نوازندگان درامز هم می توانند آنها را به خوبی درک و تحلیل کنند!
================
نویسنده :Tim Davies
ترجمه :محسن جوزی
===============
در قسمت اول به مباحث ملودی، هارمونی و صدا سازی پیانو می پردازیم. در قسمت دوم به نحوه حجیم کردن ملودی و تنظیم آن برای گروه بزرگ ساکسیفون اشاره میشود. در بخش سوم نحوه نوشتن خط باس ساده و کارامد را توضیح میدهیم و نهایتا در بخش چهارم تمامی موارد گفته شده را بر روی یک قطعه دیگر انجام میدهیم.
در اینجا مایلم از مایک بری برای پیشنهاد این ایده و Cinesamples به خاطر تامین هزینه های ضبط بخش ریتم و ساکسیفون تشکر ویژه داشته باشم. همچنین از Jeff Vaughn برای ضبط و میکس، Chris Lennertz و تمامی همکارانش در Sonic Fuel برای در اختیار قراردادن استودیو، Noah Gladstone و Hollywood Scoring برای مشارکت در این طرح و AFM Local 47 برای کمک به ما در ضبط قطعات تشکر می کنم.
بخش اول
ملودی، آکوردها و صداسازی (Voicing)
در این جا یک ملودی بسیار ساده را انتخاب می کنیم. ملودی ساده ای که حتی اگر از شخصی که هیچ تجربه ای در موسیقی جز نداشته باشیم بخواهیم یک خط ساده در فضای جَز بنویسد به راحتی از عهده آن برآید.
کار را شروع می کنیم. فرض کنید این ملودی اولین عبارت از یک قطعه طولانی باشد. ملودی را بر طبق هارمونی کلاسیک با استفاده از آکوردهای I ، IV و V هارمونیزه می کنیم.
به غیر از ریتم سویینگ، عامل دیگری که موجب میشود قطعه طعم جَز داشته باشد اضافه کردن یک نت دیگر به آکوردها است. این نت به صورت پیش فرض یک نت با فاصله هفتم نسبت به پایه آكورد است. با افزودن فاصله هفتم دیاتونیک(به ترتیب هفت نت از پایه آکورد مطابق با نتهای اصلی گام بالاتر می رویم) به هر آکورد شکل زیر را خواهیم داشت:
صدا سازی (vocing)
ملودی بالا حال و هوای جَز دارد ولی به دلیل تجمع صداها در بخش بم صدادهی خوبی ندارد. اولین اقدامی که می توان برای بهبود صدادهی انجام داد حذف نت پنجم از آکورد است. مهمترین نت ها در صداسازی جَز نتهای سوم و هفتم آکورد هستند که اغلب به عنوان نت های راهنما از آنها یاد می شود. نت سوم آکورد، تونالبته را مشخص کرده و نت هفتم بیانگر عملكرد و نقش آکورد است.
با توجه به اینکه این قطعه در تونالیته دو ماٰژور نوشته شده است، وقتی نتی با فاصله هفتم به آکوردها اضافه شود در آکوردهای درجه I و IV فاصله هفتم بزرگ و در آکورد V هفتم دومینانت اضافه میشود. با اینکه هارمونی موسیقی کلاسیک و پاپ عموما بر اساس توالی I-IV-V بنا شده است، در موسیقی جَز مهمترین توالی مورد استفاده توالی ii-V-I است. بنابراین ما ii را جانشین IV در توالی می کنیم. با حفظ مرکزیت تونالیته اصلی می توانیم از توالی ii-V و یا فقط V برای مدولاسیون موقت به هر تونیک دیگری استفاده کنیم. این موضوع مشابه با مفهومی است که برای نوشتن کرال های چهار بخشی استفاده میشود. Coltrane در قطعه معروف خود Giant Steps به وفور از این مفهوم استفاده کرده است.
حالا ما به «جَز» رسیده ایم! تمامی عناصر اعم از ملودی، هارمونی و صداسازی مطابق با سَبک جَز است.
حالا میتوانیم کار را کمی جذاب تر کنیم. در میزان اول می توانیم آکورد دیگری را اضافه کنیم. ساده ترین راه این است که آکورد جدید یک فاصله پنجم بالاتر از آکورد بعدی باشد. آکورد بعدی ii است، پس پنجم بالاتر از آن vi است. حال توالی ما به صورت I, vi, ii, V (I) i خواهد بود. این توالی یکی از پرکاربردترین توالی های مورد استفاده در موسیقی جَز است و اساس هارمونی قطعه‌ی ‘Rhythm Changes’ محسوب می شود (این قطعه یکی از مشهور ترین آثار گرشوین محسوب می شود و آکوردهای آن در بیش از ۱۰۰۰ آهنگ دیگر مورد استفاده قرار گرفته است).
آکورد 6
آکورد I را میتوان با آکورد 6 جایگزین کرد. در این‌صورت نت لا جایگزین نت سی در آکورد میشود.
در هر آکورد تونیک ماژور یا مینوز میتوانیم فاصله ششم را جایگزین فاصله هفتم کنیم. این کار صدای نرم تری ایجاد می کند یا به قول برخی، صدای اصیل تری ایجاد میشود. در واقع فاصله نامطبوع هفتم بزرگ (یا دوم کوچک) از صداسازی ما حذف شده و کمی از تیزی صدا گرفته می شود (موسیقی جَز به دنبال دیسونانس های خوب است!). این موضوع هنگامی که ملودی نت تونیک باشد(در اینجا نت دو - به مثال K در ادامه مطلب نگاه کنید) بسیار متداول است. با این کار از اصطحکاک بین هفتم بزرگ (نت سی) و نت تونیک (دو) در بخش بالایی جلوگیری می‌کند. به طور کلی برای ایجاد صدایی نرمال در یک قطعه جَز سعی کنید از فاصله دوم کوچک در بخشهای بالایی استفاده نکنید. البته در سَبک های مدرن تر این موضوع به هیچ وجه مشکل محسوب نمی‌شود. اگر ملودی در بخش های پایین و میانی پیانو صدا سازی شده باشد وجود فاصله دوم بزرگ مشکلی ایجاد نمی‌کند ولی بهتر است با بالا رفتن ملودی بالاترین فاصله، فاصله سوم یا بزرگتر از آن باشد. من به شخصه برای ایجاد صدای جَز نرمال، سعی می‌کنم از هیچ یک از فواصل دوم بزرگ و کوچک در بخش بالا استفاده نکنم. فاصله دوم در بخش بالایی ترومپت ها صدایی غیرقابل تحمل ایجاد می کند!
به نظر من آکوردهای 6 این روزها کمتر مورد استفاده قرار میگیرند. برای مطالعه نحوه استفاده کلاسیک از آکوردهای 6 می توانید به قطعاتی نظیر Summertime و Pink Panther مراجعه کنید.
نتهای اضافی
تا این مرحله ما فقط یک نت (هفتم) به هر آکورد اضافه کردیم. وقتی که این کار را به خوبی فرا گرفتید می توانید نتهای دیگری را نیز اضافه کنید. حال نوبت اضافه کردن نهم است. از ریشه آکورد یک فاصله نهم به ترتیب نت های اصلی گام بالاتر می رویم. درست همانند کاری که در مورد فاصله هفتم انجام دادیم. این کار کمی هارمونی را تیزتر می‌کند. بیشتر نوازندگان جز فاصله نهم را حتی بدون آنکه در نماد آکورد قید شده باشد به آکورد اضافه می‌کنند. مشخص کردن فاصله نهم در نماد آکورد در این نتها صرفا به جهت دید آموزشی است. در دنیای واقعی من آکوردها را همانند مثال F مشخص می‌کنم، با این فرض که نوازنده فواصل نهم را خودش اضافه خواهد کرد. البته نتهای دیگری ( نظیر فاصله سیزدهم و یا نتهای آلتره شده) را نیز میتوان به آکورد اضافه کرد و آکوردهای رنگین تری ایجاد کرد، ولی در این مجال قصد پرداختن به آنها را ندارم.
جانشینی ها و آکوردهای گذر
در این جا قصد داریم کمی با استفاده از جانشینی ها و آکوردهای گذر کار را کمی زیباتر کنیم. همانطور که در شکل زیر می‌بینید در میزان سوم آکورد دو دیز هفت کاسته(C#dim7) جانشین آکورد لامینور شده است. در ادامه خواهید دید که علاوه بر تمامی جانشینی ها و آکوردهای گذری که در نت زیر مورد استفاده قرار گرفته است، انتخابهای فراوان دیگری نیز امکانپذیر است.
همانطور که قبلا اشاره کردم میتوان پیش از هر آکورد، آکوردی با فاصله پنجم بالاتر از آن قرار داد. این آکورد را می توان به صورت دیاتونیک در نظر گرفت و یا آن را به آکورد دو مینانت تغییر داد و به عنوان دومینانت موقت مورد استفاده قرار داد. در این قطعه ما میتوانیم آکورد Am7 را به آکورد هفت دومینانت تغییر بدهیم.
در اینجا یک فوت کوزه گری را باید متذکر بشوم که وقتی که آکورد تونیک (یا تونیک موقت) مینور باشد می توانید فاصله نهم بمل شده را در آکورد V قبل از آن اضافه کنید. بنابراین در اینجا ما می توانیم از آکورد A7(b9)o استفاده کنیم، چرا که گام رمینور هارمونیک دارای نت Bb (سی بمل) است. اگر ریشه (نت لا) را از این آکورد حذف کنیم در نهایت یک آکورد هفتم کاسته باقی می‌ماند. این نوع جانشینی بسیار متداول است.
به میزان ۴ توجه کنید (مثال H). نت می با آکورد لابمل نهم افزوده( Ab+9 ) هارمونیزه شده است. نت می به‌خوبی با آکورد ر مینور هارمونیزه شده بود ولی با هارمونیزه کردن مجدد آن با یک آکورد گُذر (آکوردی که نت گذر بین دو آکورد را هارمونیزه می‌کند) حرکت بسیار زیبایی خلق کردیم.
با توجه به اینکه آکورد جدید ما در میزان چهارم بر پایه مفهوم دومینانت موقت شکل گرفته است پس میتوانیم بر روی آن کار کنیم. میتوانیم آکورد D-7 (ر مینور هفت) بر روی ضرب قوی میزان را به آکورد D7 (ر دومینانت هفت) تغییر بدهیم ولی این تغییر رنگ بسیار بیشتر از چیزی است که مد نظر من است. آکورد D7 برای هارمونیزه کردن نت می بهتر به کار می‌آید، چرا که نت می در ملودی می تواند نقش نهم آکورد D7 را بازی کند. البته توالی سریع V-I کمی سنگین و غیرقابل هضم است. باید راهی برای نرم کردن این حرکت پیدا کنیم. پس به سراغ جانشینی ترایتون می‌رویم.
جانشینی ترایتون
همانطور که پیشتر توضیح داده شد نت های سوم و هفتم، مهمترین نتهای یک آکورد هستند. اگر به غیر از این دو نت هر تغییر دیگری در آکورد داده شود همچنان عملکرد آکورد حفظ میشود. سوم و هفتم در آکورد D7 نتهای فا# و دو هستند. این دو نت را میتوان به هر ترتیبی صداسازی کرد، نیازی نیست که فا# همیشه برای حفظ عملکردش پایینتر از نت دو قرار بگیرد. آکورد دیگری وجود دارد که همین دو نت را در ساختارش در موقعیت سوم و هفتم جای داده است با این تفاوت که نت سوم دو است و نت فا# در موقعیت هفتم است: آکورد Ab7 .
آکورد دومینانتی که پایه اش به اندازه یک فاصله ترایتون با پایه این آکورد فاصله داشته باشند حاوی یک فاصله ترایتون مشترک ( در این مثال فاصله فا#- دو ) با این آکورد است، پس عملکردی مشابه با آکورد اصلی خواهد داشت. نکته بسیار جالب اینجاست که اگر این جانشینی در توالی V-I استفاده شود یک حرکت کروماتیک زیبا در خط باس ایجاد می کند و در مواقعی که این توالی به سرعت اجرا شود صدادهی نرم تری دارد.
در این جا نت می را در خط ملودی داریم که در حالت استاندارد در آکورد Ab7 وجود ندارد. در واقع این نت را میتوان به عنوان پنجم دیز شده در آکورد لابمل افزوده هفت Ab75# در نظر گرفت و در این حالت به خوبی جواب می‌دهد. در حرکت به سمت آکورد G7، به غیر از نت می در ملودی که یک پرده حرکت می‌کند بقیه صداها نیم پرده حرکت می‌کنند.
با استفاده از جانشینی ترایتون میتوان یک آکورد دومینانت را به طور کامل جایگزین کرد و یا بسط داد. در این مثال ما آکورد را بسط میدهیم.
تغییرات ملودیک
تا این قسمت از کار تنها به هارمونی پرداختیم و سعی کردیم آن را پخته تر کنیم. حال وقت آن رسیده که کمی هم به ملودی بپردازیم و آن را کمی جذاب تر کنیم.
در هر ملودی باید به دنبال جاهایی بگردیم که بتوانیم یک نت گُذر کروماتیک را اضافه کنیم، حال چه با حذف یکی از نتهای موجود و یا وارد کردن یک نت جدید. در این ملودی ما یک نقطه فوق‌العاده برای این کار داریم. در میزان دوم ما دو نت می پشت سر هم داریم که با حرکت یک پرده‌ای به سمت نت ر می‌رود. می توانیم می دوم را به می‌بمل تغییر بدهیم و یک حرکت کروماتیک زیبا خلق کنیم. این حرکت کروماتیک را میتوان برای رسیدن به نت ر در انتهای ملودی نیز اضافه کرد.
به طور كلی برای نت های جدیدی كه به ملودی اضافه می‌شوند نیازی به هارمونی جدید نداریم، چرا كه این نتها با فاصله نیم پرده ای حل می‌شوند و صدادهی بی نقصی دارند. اما از آنجائیكه قصد داریم در قسمت دوم ملودی را به طور حجیم تر برای ساكسیفون صدا سازی كنیم كمی درباره هارمونیزه كردن این نتها صحبت می‌كنیم.
طرح ریزی هارمونیك ( هارمونی موازی)
در هر دو قسمت ملودی می توان از این روش استفاده كرد. البته با استفاده از جانشینی ترایتون هم میتوانیم این نتهای گذر را هارمونیزه كنیم ولی روش ساده تری هم برای هارمونیزه كردن این مثال وجود دارد كه طرح ریزی هارمونیك كروماتیك نام دارد. در طرح ریزی هارمونیك (planning یا هارمونی موازی ) آكوردها با حفظ ساختار فواصل آكورد حركت می‌كنند. به عنوان مثال تمامی صداها نیم پرده به سمت بالا یا پایین جابجا می‌شوند. این كار را میتوان به دو صورت كروماتیك و یا دیاتونیك (طبق نتهای اصلی گام ) انجام داد. در مثال ما نتهای ملودی به صورت كرماتیك حركت می‌كنند، بنابراین از طرح ریزی كروماتیك استفاده می‌كنیم. با حفظ ساختار، آكورد را مطابق با حركت ملودی تغییر میدهیم. طرح ریزی می‌تواند شامل یك یا چندحركت باشد. اگر طرح ریزی فقط شامل یك حركت باشد گاهی اوقات آن را side slipping نیز می‌نامند. گیتاریست ها معمولا از چنین تكنیكی بسیار استفاده می‌كنند، چرا كه اجرای آن بر روی گیتار به سادگی امكانپذیر است. آنها می‌توانند به سادگی نتها را به اندازه نیم پرده به سمت بالا یا پایین سُر بدهند (نوازنده انگشتانش را با سر دادن یك فِرت به سمت چپ یا راست جابجا می كند).
این كار را می‌توانید به صورت رفت و برگشتی نیز انجام دهید . به عنوان مثال اگر ملودی شامل نتهای لا-سل#-لا باشد میتوانیم برای هر دو نت لا یك آكورد مشترك در نظیر بگیریم و پس از اجرای آكورد اول برای نت لا به آكورد دوم برای نت سل# رفته و مجددا با برگشت به نت لا آكورد اول را اجرا كنیم. البته همیشه دقت داشته باشید كه استفاده از این تكنیكها نباید موجب از دست رفتن شفافیت و تفكیك پذیری كار شود.
یكی دیگر از تغییرات متدوالی كه می توان مورد استفاده قرار داد جایگزین كردن آكورد I در میزان سوم با آكورد iii است . با این كار از این نقطه به بعد توالی هارمونیك قطعه به ترتیب دایره پنجمها به سمت I در انتهای ملودی پیش می‌رود (می-لا-ر-سل-دو). در میزان دوم هم میتوانیم از چند سری جانشینی ترایتون استفاده كنیم تا حركت به آكورد می مینور در میزان سوم را جذاب تر كنیم. همانطور كه در نت زیر می‌بینید من یك میزان دیگر به انتهای عبارت اضافه كرده‌ام تا حل كادانس را كامل كنم. دقت كنید كه برای اجتناب از قرار گرفتن فاصله دوم در بخش بالایی، آكورد هفت را با آكورد 6 جایگزین كرده ام.
اگر به آكورد پیش از آكورد انتهایی (Db7) توجه كنید می توانید ببینید كه آكورد دومینانت G7 با جانشینی ترایتون بسط داده شده است. همچنانكه می‌بینید نتهای این آكورد همان نتهای آكورد G7 است كه یك نت ر بمل در بخش باس به آن اضافه شده است. نماد این آكورد كمی گیج كننده به نظر می‌رسد ولی اگر فرض كنید این یك آكورد ساده دومینانت است كه بر روی یك جانشینی ترایتون در بخش باس قرار گرفته است به سادگی از پس تحلیل آن برمی آیید.
در ویدئوی زیر می‌توانید اجرای مثالها را به ترتیب مشاهده کنید و نحوه گسترش هارمونی را درک کنید.
(در صورت عدم نمایش ویدئو می‌توانید از اینجا ویدئو را مشاهده نمایید).
همانطور که می بینید هیج رمز و راز خارق العاده ای برای انجام این کار وجود ندارد. قوانین و قواعد شما را از مثال A تا مثال K راهنمایی می‌كنند. صداسازی هایی كه در این جا انجام دادیم را به خوبی می توان برای اركستر زهی نیز استفاده كرد. میتوان ملودی را به یك خواننده یا نوازنده سپرد و بخشهای باقیمانده را به اركستر زهی واگذار كرد. تنها تغییری كه دوست دارم انجام بدهم این است كه در انتهای عبارت، بخش بالایی زهی ها را به خط ملودی ببرم.
در این مطلب من اطلاعات بسیاری رو ارائه كردم ولی انتظار ندارم كه دوستان تازه كار با یك بار مطالعه بتوانند همه آنچه گفته شد را به خوبی درك كنند. بنابراین توصیه می‌كنم مطلب را چندین بار با دقت بخوانید و مثالها را خودتان اجرا كنید. برای مطالعه بیشتر توصیه می‌كنم كتاب پیانوی جز اثر مارك لواین را مطالعه كنید. من در ابتدای راه چیزهای زیادی از این كتاب فرا گرفتم.
